[Naczelna PP-B]

Mój Brzeg


Ambona z kościoła Św. Mikołaja

Do 1945 roku, w kościele Św. Mikołaja w Brzegu, znajdowało się wiele wybitnych dzieł sztuki z różnych okresów historii tej świątyni. Duża ich część uległa całkowitej zagładzie, część ewakuowano, pojedyncze, tylko częściowo zachowane dzieła zachowały się w bardzo złym stanie w zbiorach polskich muzeów. Jedno z takich dzieł pragnę Państwu przybliżyć.

Mianem ambona określano w kościele wczesnochrześcijańskim, umieszczone w świątyni obok ołtarza podium, przy którym biskup wygłaszał kazanie. Jako stały element wyposażenia wnętrza sakralnego weszła w użycie w XV w., ale szczególnego znaczenia nabrała w okresie reformacji. Luter pojmował nabożeństwo jako głoszenie Słowa Bożego, a kulminacyjnym jego punktem było czytanie i wykład Pisma Świętego. Kazanie zyskało więc w liturgii protestanckiej najważniejsze znaczenie. Słowo Boże wygłaszane przez kaznodzieję utwierdza jego słuchaczy w wierze, która w luteranizmie stanowi obok Łaski Chrystusa warunek zbawienia. Według Lutra: gdzie głoszone jest Słowo Boże, mieszka Bóg, gdzie zaś Słowa nie ma, nie ma i Boga, choćby mu się dom wzniosło nie wiem jak wielki. Hasło głoszenia „czystego Słowa Bożego” podjęto na Śląsku bardzo szybko, już w 1527 książę legnicko-brzeski Fryderyk II w oficjalnym zarządzeniu wprowadzał zasadę głoszenia jasnych kazań opartych na Ewangelii, wypowiadanych głośno i wyraźnie. W związku z tym ambona stała się w kościele protestanckim razem z chrzcielnicą i ołtarzem najważniejszym sprzętem liturgicznym. Aby być dobrze widzianym i słyszanym z każdego miejsca ustawiano wokół niej ławki, konstruowano empory i loże. Podobnie uczyniono w brzeskim kościele Św. Mikołaja, gdzie piaskowcowa, mierząca 3,55 m ambona z drewnianym baldachimem stanęła, w środkowej nawie, przy czwartym filarze od zachodu, po stronie Ewangelii (północnej). Do tego usytuowania dostosowano układ ławek i empor. Niestety w 1945 r. w czasie działań wojennych kazalnica uległa zniszczeniu, a krata z bramki (obecnie w Muzeum Piastów Śląskich), to jedyny, większy, zachowany do dziś jej fragment. W oparciu o ikonografię i wcześniejsze opisy spróbujmy zrekonstruować jej wygląd.
Brzeska ambona podobnie jak większość śląskich ambon składała się z korpusu (nazywanego też koszem), schodów, bramki, baldachimu i podpory. Korpus zbudowano na rzucie sześcioboku, z czterema ścianami ozdobionymi arkadowymi płycinami wypełnionymi płaskorzeźbionymi scenami, będącymi ilustracjami wydarzeń staro- i nowotestamentowych, uszeregowanych zgodnie z treścią Credo (kolejno od strony parapetu schodów): Chrzest Chrystusa, Modlitwa w Ogrojcu, Jezus przed Annaszem, Biczowanie. Na cokole korpusu prostokątne płyciny były ujęte w obramienie z motywem ornamentu zawijanego, wypełnione napisami odnoszącymi się do wydarzeń przedstawionych na płaskorzeźbach: „Marcus 1.v.9”, „Lucas. 22.v.42”, „Johannes 18.v.13”, „Mattheaus. 27.v.26”. Na narożach korpusu były ustawione kompozytowe kolumienki, spoczywające na kostkowych konsolach i dźwigające wolutowe spływy, a spodnią część korpusu zdobiły płaskorzeźbione głowy uskrzydlonych aniołków, ujęte na narożach wolutowymi konsolami dekorowanymi motywami lwich łbów i kobiecych głów w chustach.
Podporę tak ukształtowanego korpusu stanowiły pełnoplastyczne, naturalnej wielkości figury czterech (jedyny taki przypadek na Śląsku) uskrzydlonych aniołów, stojące na wysokim, profilowanym cokole, z jedną ręką opartą na piersi, a drugą na udzie. Aniołowie interpretowani byli przez teologów luterańskich jako posłańcy, służebnicy ewangelii, a więc w brzeskiej podporze należy w nich widzieć uosobienie służby bożej. W ten sposób wyrażano postulat głoszenia Słowa, który splata się z głębokim przeświadczeniem o wiecznym trwaniu Słowa Bożego, wyrażonym w słynnej dewizie Melanchtona „Słowo Pana trwa na wielki”. Tak ukształtowana podpora ambony zabezpieczona była pięknie kutą żelazną kratą, zdobioną motywem spirali, masek i roślin.
W zaplecku, na filarze umieszczone były dwie półplastyczne kobiece personifikacje Wiary (z krzyżem) i Nadziei (z kotwicą). Schody łagodnie oplatały gotycki filar, a ich parapet ozdobiony został trzema płaskorzeźbionymi scenami (kolejno od bramki): Zwiastowanie, Pokłon Trzech Króli, Dwunastoletni Chrystus nauczający w świątyni. Dekoracja bramki brzeskiej kazalnicy wiąże się z osobą kaznodziei, tylko on bowiem przekraczał bramkę i tylko on widział rewersy drzwiczek i zwieńczenie. Kapłańską i kaznodziejską rolę duchowego przewodnika gminy chrześcijańskiej, godność jego urzędu podkreślały siedzące figury świętych Piotra i Pawła, ustawione na filarach, z których jeden zdobi płaskorzeźbiona figura św. Jana Chrzciciela, którego interpretować należy tu jako wyobrażenie „głosu wołającego”, a więc starotestamentowego protoplastę kaznodziei. Drzwiczki stanowiła ażurowa krata o motywach geometryczno-roslinnych, umieszczonych w dwóch kwadratowych polach. W fryzowym polu w środkowej partii umieszczono herb Brzegu, a powyżej w zwieńczeniu, dodanym zapewne w końcu XVII w. w miejsce herbu księcia legnicko-brzeskiego, godło Habsburgów, podtrzymywane przez pegazy – symbole natchnienia, niezbędnego dla kaznodziei do głoszenia kazań. Obecność w brzeskiej kazalnicy herbu miasta skłania ku hipotezie, iż fundatorem ambony była ówczesna Rada Miejska Brzegu.
Dopełnieniem całości był drewniany baldachim, w dobie reformacji powszechnie utożsamiany z niebem, rozpostartym nad głową głoszącego kazanie. Z tego właśnie nieba płynąc miało natchnienie i uświęcająca moc Ducha Świętego, przemawiającego przez usta kaznodziei. W Brzegu podkreślone to zostało dodatkowo namalowaną na podniebieniu baldachimu gołębicą Ducha Świętego. Powtarzający sześcioboczny układ kosza baldachim zdobiła dwukondygnacyjna glorietta, dekorowana w dolnej kondygnacji i zwieńczeniu wolutowymi spływami, na których spoczywa wysoki Krucyfiks. Wolne przestrzenie wypełniały kamienne figury Piłata wydającego wyrok (w dolnej kondygnacji) i umywającego ręce (w górnej).
Brzeska ambona była jedną z piękniejszych śląskich kazalnic. Wykonana w 1593 roku na zlecenie Rady Miejskiej, miała za zadanie swą dekoracyjną, bogatą w treści formą, wspierać kazanie, podkreślać i uwypuklać jego zasadnicze treści. Jej zadaniem z pewnością było utrwalenie posiewu Słowa wśród gminy luterańskiej. Dlatego jej wykonanie powierzono mistrzowi wybitnemu, niestety nieznanemu z imienia i nazwiska mistrzowi z Nysy, a za wzór przyjęto wspaniałą ambonę z kościoła Św. Marii Magdaleny we Wrocławiu autorstwa Fryderyka Grossa (1579-1580).
RN