Pierwsze wzmianki o aptece w Brzegu pochodzą z 1544 r., gdy w celu powiększenia apteki, na rozkaz księcia rozebrano budy złotników . Pozwala to przyjąć, że być może apteka znajdowała się w bloku śródrynkowym. W 1567 r. wzmiankowane są prace renowacyjne przy „starej aptece”, co z kolei pozwala przyjąć, że już wtedy musiała istnieć „nowa”. Odtąd w Brzegu działały dwie apteki i dopiero w 1899 r. wydano pozwolenie na utworzenie trzeciej.
Zacznijmy od drugiej apteki!
W 1578 r. wzmiankowany jest aptekarz Jan Paiski, który za 1.100 grzywien sprzedał miastu parcelę nr 56 na północnej pierzei rynku, gdzie znajdowała się kamienica z apteką. Wkrótce aptekę przejął Fabian Ilges, który w 1587 r. otrzymał przywilej apteczny i kramarski przywilej sprzedaży korzeni, a w 1595 r. nabył za 600 grzywien także kamienicę, przy czym własność kamienicy i przywilej apteczny były od siebie niezależne. W 1616 r. kamienicę z apteką kupił aptekarz Gerhard von/ van Halen, który przez 3 lata był nadwornym aptekarzem księcia Jana Chrystiana, a przez następne 22 lata prowadził własną aptekę. Kamienica najprawdopodobniej spłonęła w wielkim pożarze miasta we wrześniu 1619 r. i Halen wzniósł ją na nowo. Odtąd nazywano ją kamienicą Halena, Małą Apteką Miejską lub apteką „Pod Lwami” – jej godłem był moździerz aptekarski z tłuczkiem, podtrzymywany przez dwa lwy. Ta trójszczytowa kamienica należała do najbardziej charakterystycznych i najbardziej znanych w Brzegu. Jej fasadę oplatały ozdobne, plastycznie wymodelowane, pomarańczowe ornamenty na błękitnym tle, jak gdyby cała była pokryta kosztownymi okuciami. Pod fryzem attyki widniała inskrypcja Fidus in perpetuum benedicetur (sprawiedliwi będą zawsze błogosławieni), pomiędzy konsolami fryzu rok budowy – 1621, a na środku herb i inicjały GVH (Gerhard von/ van Halen). Szczyty wieńczyły wiatrowskazy, środkowy pochodził z poprzedniej kamienicy i nosił inicjały FI i PB, przypuszczalnie przypominające dawnego właściciela – Fabian Ilges, Pharmacus Bregensis (aptekarz brzeski). Do apteki należał także ogród zielny, znajdujący się w pobliżu Dworu Krzyżowego (w tym miejscu znajduje się dziś galeria przy ul. Długiej), a następnie w okolicach ul. Polskiej i pl. Koszarowego.
Apteka w kamienicy Halena działała do 1811 r., kiedy to jej ówczesny właściciel, aptekarz Karol Teodor Ludwig, rajca i późniejszy burmistrz, przeniósł ją do zakupionej rok wcześniej komendantury, czyli pałacu Fragsteina, nazywając apteką „Pod Murzynkiem”, która to apteka działała do 1945 r.
Ponieważ drugą apteką nazywano małą, czas powrócić do pierwszej, dużej. Gdzie jej szukać? Jak wspomniano wyżej, w XVI w. pierwsza apteka mogła się znajdować w rynku. W dalszych poszukiwaniach pomocna jest dostępna na portalu Szukajwarchiwach dokumentacja dotycząca przywileju piwowarskiego, gdzie znajdujemy tabele z numerami kamienic posiadających tenże przywilej, ich właścicielami etc. Najwcześniejsze zapisy pochodzą niestety z 1680 r., niemniej odnajdujemy w nich aptekę miejską, znajdującą się w kamienicy oznaczonej nr. 308, na wschodniej pierzei ul. Małujowickiej (Staromiejskiej) – druga kamienica od Bramy Małujowickiej. W zapisach z połowy XVIII w. znajdujemy w tej kamienicy szpital Ducha Św., który pierwotnie znajdował się na przedmieściu Wrocławskim, ale został ostatecznie zburzony w 1634 r. i przeniesiony do jednej z kamienic wschodniej pierzei ul. Małujowickiej (Staromiejskiej), a w 1670 r. zakupiono dlań osobną kamienicę przy tej samej ulicy. Możliwe więc, że ok. 1680 r. szpital i apteka miejska znajdowały się w tej samej kamienicy. W styczniu 1804 r. szpital przeniesiono na ul. Polską, a kamienice przy ul. Małujowickiej (Staromiejskiej) sprzedano Urzędowi Prowiantowemu, który wzniósł tam magazyn prowiantowy, rozebrany z kolei w 1935 r. pod budowę gmachu Miejskiej Kasy Oszczędnościowej, obecnie pustostan.
Wróćmy jednak do tabel przywileju piwowarskiego z połowy XVIII w., w których aptekę miejską odnajdujemy w kamienicy oznaczonej nr. 365 – środkowej kamienicy zachodniej pierzei rynku. W tym miejscu sprawa zaczyna się nieco gmatwać. Brzeska literatura wspomina bowiem także aptekę zamkową (patrz wyżej – aptekarz księcia Jana Chrystiana), znajdującą się w parterowym skrzydle zachodnim zamku. Po wymarciu Piastów w 1675 r. apteka ta została przeniesiona do miasta – początkowo do kamienicy Sebottendorfów przy ul. Grodzkiej (Zamkowej), a następnie do kamienicy w rynku. Niestety cytowane wyżej zapisy z 1680 r. wydają się być niekompletne – brak w nich 4. dzielnicy, obejmującej kamienicę nr 365 i ul. Grodzką i dlatego nie można na ich podstawie zweryfikować podanych informacji. O kamienicy nr 365 wiadomo, że w XVI w. znajdowała się tam winiarnia Melchiora Heuslera, a od 1654 r. gospoda „Pod Trzema Kotwicami”. Być może apteka znalazła się tu dopiero po 1680 r. i powstała z połączenia apteki zamkowej z miejską – jest to jednak tylko hipoteza. Atpeka ta była odtąd zwana Dużą (Wielką) Apteką Miejską lub Apteką Radziecką. W odróżnieniu od Małej Apteki Miejskiej, przywilej apteczny był tu ściśle związany z prawem własności kamienicy. Apteka działała również do 1945 r.
Informacje na temat brzeskich aptek po 1899 r. znajdujemy w brzeskich książkach adresowych.
I tak w książkach adresowych z lat 1905, 1911, 1913 znajdujemy następujące apteki:
1. Królewska Prywatna Apteka Radziecka, Rynek 15, z filią w Przylesiu, właściciel Erich Kuhlmann
2. Królewska Prywatna Apteka „Pod Murzynkiem”, Rynek 19, właściciel Hans Ludwig
3. Królewska Koncesjonowana Apteka Piastowska, ul. Piastowska 1 c (od 1913 r. Piastowska 4, przypuszczalnie z powodu zmiany numeracji), właściciel Oskar Wolfsdorff
W książkach adresowych z lat 1922, 1928, 1930 i 1934 znajdujemy następujące apteki:
1. Apteka Luizy, Małujowicka (Staromiejska) 7, właściciel Viktor Kowallik, od 1928 r. Adelheid Kowallik, od 1934 r. Viktor Kowallik; ta apteka działała jeszcze w latach 60, chyba do początku 70.
2. Apteka „Pod Murzynkiem”, Rynek 19, właściciel Gerhard Ludwig
3. Apteka Piastowska, ul. Piastowska 4, właścicielka wdowa Wolfsdorff, od 1928 r. – spadkobiercy Oskara Wolfsdorffa, od 1930 r. M. Bohlen, od 1934 r. pani Tilly Bohlen
4. Apteka Radziecka, Rynek 15, właściciel R. Kaps.
Warto dodać kilka szczegółów o przedstawicielach brzeskiej rodziny aptekarskiej Ilges. Zanim Fabian Ilges starszy otrzymał w 1587 r. przywilej aptekarski w Brzegu, był aptekarzem w Meissen. Jest tam wzmiankowany w 1582 r. Nazwisko to zapisywane było w dokumentach jako: Ilg, Ilge, Ilges, Ilgus, Ilgesius. Ale również Jllies, Ilies, co rodzi przypuszczenie, że jego właściciel mógł pochodzić z obszarów frankofońskich. Zdaje się to potwierdzać korespondencja Fabiana Ilgesa z lat 1589-1592 prowadzona z Karolem Kluzjuszem (Jules Charles de l'Écluse), lekarzem i botanikiem działającym ówcześnie we Flandrii. Jego syn wpisał się w matrykułę uniwersytetu we Frankfurcie nad Odrą jako „Fabianus Ilges Bregensis Silesius”. W 1601 r. powrócił do rodzinnego miasta i uczestniczył w prowadzeniu rodzinnej apteki. Gdy w 1605 r. zawierał małżeństwo z Małgorzatą Moller, na druku okolicznościowym został określony jeszcze jako „Pharmacopaei Brigensis filio”. Wkrótce potem stał się właścicielem apteki, gdyż w 1609 r. występuje już jako aptekarz i mieszczanin Brzegu z przydomkiem młodszy. Dwa lata później wciąż był on nazwany “pharmacopaeus”. Nie jest jasne dlaczego zrezygnował z dalszego prowadzenia apteki w Brzegu. W 1616 właścicielem tejże apteki wraz z kamienicą w Rynku został Gerard von Halen.
W dostępnych w sieci zasobach Saksońskiej Biblioteki Krajowej – Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Dreźnie znajduje się wydana w Brzegu w 1675 r.
Nowo sporządzona ordynacja aptekarska i taksa miasta Brzegu, tamże wydrukowana u Jana Krzysztofa Jacoba w roku pańskim 1675.
Przytoczmy jej wstęp:
Deo, Caesari & Patriae (Bogu, cesarzowi i ojczyźnie)
My, burmistrz i rajcy miasta Brzegu poświadczamy niniejszym i publicznie wyznajemy wszem wobec i każdemu z osobna, jako że doświadczenie uczy, jakimż pożytecznym dziełem jest w mieście dobrze obstalowana apteka, i żeby ta nie tylko była w świeże materiały i lekarstwa zasobna, takoż simplicium, jako i compositorum, ale i żeby te (tj. materiały i lekarstwa) o każdym czasie, zwłaszcza zaś nim wzbudzające trwogę, niebezpieczne, morowe zarazy i inne plagi wśród ludzi nagle grasować zaczną, każdemu podług stosownej wartość i taksy przedane być mogły. Takoż i w tym, jako i innych naszego magistrackiego urzędu przypadkach, będąc obowiązanymi, opatrzność sprawować i poprawę czynić, niemniej i u nas, niż się to w wielu innych miastach praktykuje, z naszego obstalowanego fizyka (lekarza miejskiego) pomocą, w obecnej treści dokładnie spisać i dla każdego informacji i wiadomości niniejszym otwartym drukiem wydać i opublikować chcemy. Dlatego też ustanawiamy, ordynujemy i pragniemy, by od dziś i tak długo, aż ważnym powodem zmiana poczyniona być musiała, pan na miejskiej aptece teraz i w przyszłych czasach, sam i jego ludzie, i kogo to tylko dotyczyć może, pilnie konformował, co w tejże taksie ustanowiono i zaordynowano, tak by nikt, czy to bogaty czy biedny, tutejszy czy obcy, najmniejszego czy największego powodu do skarg nie posiadał i żeby się tym bardziej do tu podanych punktów i artykułów wiernie i posłusznie stosował, co we własnej osobie poświadcza przysięgą.
Ordynacja zawiera 27 artykułów, formułę przysięgi, indeks wszystkich materiałów i lekarstw.
W następnych 35 rozdziałach 1. sekcji podano szczegółowy cennik następujących lekarstw: minerałów i metali; kamieni szlachetnych i nieszlachetnych; rzeczy z morza, stosowanych za lekarstwo; korzeni; ziół i liści; kwiecia, nasion i ziaren; owoców i jagód; kory, korzeni i owoców drzew; drzew leczniczych; żywic i gumy; aromatów korzennych; lekarstw od zwierząt; tłuszczów i smalców zwierzęcych; wódek prostych; wódek złożonych; octów; gęstych, wyciskanych i zakrzepłych soków bez cukru; soków płynnych bez cukru; ciągnionych musów, wygotowanych soków i galaret; nalewek; syropów; cukrów ziołowych i kwiatowych; marynowanych owoców i korzeni; lukrowanych owoców, nasion i korzeni; cukierków i ciasteczek; korzeni i przyprawionych proszków; proszków pędnych; zmieszanych proszków wzbudnych; elektwarzy (lekarstw rozpływających się w ustach) wzmacniających i odtruwających; elektwarzy przeczyszczających; prostych ziół na przeczyszczenie; pigułek; wygotowanych olei; balsamów; maści; plastrów.
W następnych 7 rozdziałach 2. sekcji podano szczegółowy cennik następujących lekarstw alchemicznych: spirytusów alchemicznych; tynktur, eliksirów i esencji płynnych; ekstraktów; preparatów i rafinad; soli alchemicznych; destylowanych olei; cennych pachnideł.
Nie znam niestety żadnych widokówek przedstawiających wnętrza brzeskich aptek, w przeciwieństwie do restauracji czy kawiarni. Być może są jakieś prywatne fotografie, ale natrafienie na takie to istna loteria. Dorzucam jeszcze 2 zdjęcia Apteki Radzieckiej - kamienica w której się znajdowała została przebudowana po 1900 r., widok rynku na rycinie z 1. poł XIX w. z tąże kamienicą, a także zbliżenie apteki "Pod Murzynkiem".
Dalsze wiadomości na temat apteki miejskiej odnajdujemy w urbarzu brzeskim, tj. wykazie majątku miasta, z 1750 r., również dostępnego na portalu Szukajwarchiwach.
(Miasto) posiada własną aptekę publiczną.
Po śmierci ostatniego księcia z rodu piastowskiego, Jerzego Wilhelma, jego opuszczone księstwa przypadły Jego Cesarskiej Wysokości, królowi Czech, zaś dziedzictwo lenna alodium (forma własności ziemi) zostało oddzielone: w ten sposób magistrat i gmina zakupiły dawną aptekę dworską wraz z Corpore Pharmaceutico(tu zasobami aptecznymi) i przysposobionym ku temu domem von Sebottendorffa przy ul. Grodzkiej (Zamkowej), od owdowiałej księżnej matki Luizy, jako dziedziczki kraju, za konsensem (zgodą) ) i przyzwoleniem Jego Cesarskiej Wysokości, na mocy aktu sprzedaży z 10. i 11. kwietnia 1680 r. za osiem tysięcy talarów alzackich (?), który to zakup potwierdził Jego Cesarska Wysokość Leopold I, tj. zakup i sprzedaż wszystkim i każdemu wszech należnych aptece materiałów i medykamentów tam simplicibus quam compositis(zarówno pojedynczych składników, jak i kompozytów), jak również wolny wyszynk gorzałki oraz to, że apteka może zostać przeniesiona do miasta i urządzona jako publiczna apteka miejska, konfirmowano i potwierdzono sub dato Linz, dnia 28. sierpnia 1680 r., po czym rzeczona apteka została zaraz przeniesiona do przysposobionego w tym celu domu na rynku albo placu targowym. Należąca miastu na własność apteka została od roku 1747 wynajęta (wydzierżawiona) na 6 lat Janowi Andrzejowi Meyerowi za pensję (dzierżawne) 232 talarów rocznie.
(..)
Apteka miejska
Apteka miejska, która przypadła miastu, jak już wyżej przytoczono, jest na mocy przywileju i kontraktu sprzedaży uprawniona do prowadzenia wolnego wyszynku gorzałki.
O znajdujących się w tejże aptece medykamentach tam simplicibus quam compositis(zarówno pojedynczych składników, jak i kompozytów), przynależnych temu waz (naczyń) i apertynecji (przyborów) sporządza się specjalne, obszerne inventarium, które odnawia się przy każdej dzierżawie i wedle którego każdy ustępujący dzierżawca musi zdać sprawę następnemu arendarzowi (dzierżawcy).
Przytoczone tu informacje nie wyjaśniają wprawdzie hipotezy o połączeniu wcześniejszej apteki miejskiej, znajdującej się w kamienicy oznaczonej nr. 308, z apteką dworską (zamkową), pozwalają jednak stwierdzić, że w momencie sprzedaży ta ostatnia znajdowała się już przy ul. Grodzkiej (Zamkowej), oraz uściślić, że została przeniesiona na rynek w 1680 r.
Trochę inaczej widzi kwestię najstarszych aptek brzeskich Witold Włodzimierz Głowacki w artykule O zaginionym śląskim słowniku farmaceutycznym i aptekarstwie w Brzegu w XVI-XVII wieku, "Kwartalnik Historii Nauki i Techniki", 1982, tom 27, numer 2.
Według niego apteka nadworna zlokalizowana w zamku powstała dopiero w 1654 r., a wcześniejsi brzescy aptekarze posługiwali się tytułem aptekarza miejskiego i/ lub nadwornego. Do 1680 r. w Brzegu istniała tylko jedna apteka publiczna mieszcząca się w rynku.
Autor wykorzystał jako źródło tekst pamiętnika ostatniego brzeskiego aptekarza nadwornego Jerzego Felckla. W zachowanym wyciągu z jego pamiętników znalazła się notatka o przekazaniu apteki Radzie Miejskiej w 1680 r., choć dokonać tego chciał książę Jerzy Wilhelm już w 1675 r. Felckl już w 1676 r. podpisał się jako były aptekarz nadworny. Po 21 latach istnienia apteki na zamku — przedwcześnie i młodo zmarły książę Jerzy Wilhelm, ostatni z rodu Piastów — postanowił oddać ją na ogólny „pożytek kraju i miasta”, tym bardziej, że w miastach, coraz bardziej rozrastających się, obserwuje się wyraźną tendencję do powiększania w nich liczby aptek. Jeszcze za jego życia, tj. 9.VI.1675 r., Apteka Nadworna była gotowa do przeniesienia jej na jedną z najokazalszych ulic, tj. ulicę Zamkową, łączącą zamek z miastem, przy której stały domy najbogatszych patrycjuszy i dwory okolicznej szlachty, do posesji zakupionej od Sebottendorfa. Urządzenie apteki jak podaje źródło - zostało ponad miarę, ale ładnie i wytwornie powiększone oraz odpowiednio przystosowane. Wyposażenie meblowe apteki, tzw. corpus pharmaceuticum, wszelkie surowce i leki, naczynia, puszki, pojemniki, szkło i instrumenty wraz z domem, oszacowano na 8000 tal. śląskich, przejmowała drogą kupna Rada Miejska Brzegu. Po śmierci ostatniego z rodu Piastów, matka jego, Ludwika, spadkobierczyni pozostawionego majątku, opróżniła zamek brzeski, który przejęły władze cesarskie, a sama przeniosła się do Oławy. Dopiero 5.XI.1678 r. Ludwika wniosła prośbę do dworu cesarskiego o potwierdzenie transakcji sprzedaży apteki. Dwa lata później, 29.VIII.1680 r., cesarz Leopold przyznał aptece prawa normalnej apteki publicznej. Była to więc odtąd, obok dotychczas na Rynku istniejącej, druga apteka publiczna w Brzegu, nazywana Apteką Radziecką. I ona w 1691 r. została przeniesiona również na Rynek.
Fragment z książki Wilhelma Brachmanna Beiträge zur Apothekengeschichte Schlesiens:
Diese Mitteilung, die allerdings ohne Quellenangabe erfolgte, ist geeignet, die Unklarheit über die Apothekenverhältnisse noch zu vergrößern. Aus dem 16. Jahrhundert sind die Namen folgender Hofapotheker überliefert: 1555 Johann Riessky unter Herzog Georg II. Er wurde auch Reiske genannt, denn im Kirchenbuch von St. Nikolai heißt es: 1575, Juni, gestorben Frau Honesta, des ehrbaren Herrn Johann Reiske, des alten Apothekers, Hausfrau (Totenbuch 1564 — 76). 1578 war Johann Paiska Besitzer der Apotheke; in diesem Jahr verkaufte er sie an Fabian Ilges. Dieser war 1589 Hofapotheker unter Joachim Christian von Liegnitz-Brieg, dem Sohn Georgs II.
Ciekawą hipotezę przedstawił wspomniany już W. W. Głowacki. Jego zdaniem nazwisko Riessky/Reiske mogło brzmieć: Rześki. Całość dostępna tu: http://bazhum.muzhp.pl/me...n2-s411-420.pdf
W piśmie z 1555 r., skierowanym do magistratu i księcia (?) w związku z wyszynkiem wina, aptekarz Jan Reissky wymienia następujące przywileje aptek w miastach królewskich i książęcych:
1. aby pozycja uprzywilejowanej apteki została umocniona, nie dopuszcza się żadnego innego aptekarza
2. wolny wyszynk wina reńskiego, węgierskiego, mozelskiego i innych win i napojów
3. wolny kram korzenny na równi z kramami bogatymi
4. wolność od szosu (podatku), stróży i innych obciążeń, aptekarze dostają wolne mieszkanie i ogród, o ile nie posiadają własnego domu
5. oprócz wolnego jarmarku, wszelkim włóczęgom (wędrownym kupcom?) i partaczom nie wolno handlować lekarstwami i materiałami do ich wyrobu.
Reissky nadmienia również, że z powodu zakupu domu i założenia apteki musiał zaciągnąć znaczne długi i jeżeli nie dozna łaskawego względu, nie będzie się mógł utrzymać.
Dokumenty 7 i 8
Suplikacja do księcia z 1557 r. w sprawie przywilejów apteki miejskiej, założonej przez Reisskiego, który podaje, że przez zakup i budowę domu, spalonego pożarem (?), zaciągnął znaczne długi i prosi, by zapewniono mu obiecane przywileje, a ponadto:
1. przyznano mu małdrat żyta i stos drewna rocznie
2. książę był dlań łaskawy, aby mógł wypłacać pomocnikom zapłatę i odziewać raz do roku
3. zezwolono mu na doprowadzenie do domu i apteki wodociągu, gdyż potrzebuje dziennie dużo wody
4. nie obciążano go dodatkowymi powinnościami,
aby w razie potrzeby mógł w czasach zarazy służyć z narażeniem własnego życia, jak to czynili jego przodkowie.
Poniżej:
Waszej Książęcej Łaskawości
zawsze gorliwy, posłuszny i uniżony aptekarz
Johannes Reissky
Jak widać nazwisko pierwszego znanego brzeskiego aptekarza zapisywane (a i chyba odczytywane) było rozmaicie. Zastanawiam się, czy Johann Paiska (pisownia wg Brachmanna) wspomniany w 1578 r. jako sprzedający kamienicę z apteką nie był w rzeczywistości owym Johannem Reiske/Reissky występującym w dokumentach w latach 1555-1557. Schönwälder podaje jego nazwisko jako Paiski (zamiana litery R na P jest bardzo prawdopodobna). Dodatkowo wg niego sprzedał on aptekę nie miastu, ale Ilgesowi. Czy można to zweryfikować? Czy wiadomo z jakiego źródła pochodzi informacja o akcie sprzedaży w roku 1578?
Sprzedaż apteki przez Jana Paiskę Fabianowi Ilgesowi w 1578 r. podaje Ebrhard Richtsteig w „Historii miasta i księstwa brzeskiego” (maszynopis, tom 1521 – 1602)
W „Piastach” Schönwäldera pierwszy aptekarz nazywa się Paiski.
Wszystko wskazuje na to, że Paiska, Paiski i Reisky to jedna i ta sama osoba.
Niestety nie potrafię w tej chwili powiedzieć, skąd pochodzi informacja o sprzedaży miastu parceli nr 56 za 1.100 grzywien.
PS
Możliwe, że informację tę znalazłem w artykule nt. kamienicy Halena z "Briegische Briefe".
Ostatnio zmieniony przez Dziedzic_Pruski 2017-02-28, 20:45, w całości zmieniany 1 raz
Nie możesz pisać nowych tematów Nie możesz odpowiadać w tematach Nie możesz zmieniać swoich postów Nie możesz usuwać swoich postów Nie możesz głosować w ankietach Nie możesz załączać plików na tym forum Możesz ściągać załączniki na tym forum
Nasze Serwisy:
Nasze Serwisy:
